^{آموزش تک زبانه و شکاف طبقاتی، آموزش عمومی و عالی را از دسترس کودکان به حاشیه رانده شده خارج کرده است.}

^{گزارش «پایش فقر: فقر آموزش» مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ایران می‌گوید ۴۱ درصد از دانش‌آموزان در پایان پایه چهارم ابتدایی به سطح «حداقل مهارت خواندن» نمی‌رسند و نرخ ترک تحصیل افزایش یافته است. فقر اقتصادی و آموزش تک زبانه به زبان فارسی از مهمترین علت‌های ترک و بازماندگی از تحصیل هستند.}

^{نرخ بی‌سوادی افراد بالای شش سال در پایان سال ۱۴۰۲ بزرگتر از ۱۲ درصد (۱۲٬۳۳ درصد) برآورد شده است. فاصله این شاخص در مناطق شهری و روستایی از ۱۰ درصد بزرگتر بود؛ در مناطق روستایی ۱۹٬۳۵ درصد و در مناطق شهری ۸٬۶۹ درصد افراد بزرگتر از شش سال بی‌سواد بودند. روند ۱۲ ساله این شاخص بیانگر کاهش آن به‌صورت پیوسته تا همه‌گیری کووید ۱۹ است. پس از همه‌گیری کووید که موجب تعطیلی مدارس و آموزش مجازی شد، نرخ بی‌سوادی به‌ویژه در مناطق روستایی روند افزایشی داشته است.}

^{توزیع جغرافیایی نرخ بی‌سوادی بزرگتر از شش سال در ایران نشان می‌دهد مناطقی که زبان فارسی، زبان مادری کودکان در سن تحصیل نیست، جمعیت بی‌سوادها بیشتر است. سیستان و بلوچستان، کردستان و آذربایجان غربی سه استان با بالاترین نرخ بی سوادی هستند. پس از آن هم استان‌های ایلام، لرستان، زنجان، گلستان، خراسان شمالی، همدان، آذربایجان شرقی، گیلان، قزوین، چهارمحال و بختیاری، گیلان، کرمانشاه و تهران نرخ بی‌سوادی بالاتر از میانگین کشوری دارند.}

^{فاصله نرخ بی‌سوادی در استان سیستان و بلوچستان (۲۰٬۰۷ درصد) با میانگین کشوری (۱۲٬۳۳) حدود هشت درصد و با یزد در جایگاه کمترین نرخ بی‌سوادی (۵٬۶۲ درصد) بزرگتر از ۱۴ درصد برآورد شده است. این داده‌ها می‌گویند در سیستان و بلوچستان از هر ۱۰۰ نفر جمعیت بزرگتر از شش سال حداقل ۲۰ نفر بی‌سواد هستند در حالی که در یزد ۵٬۶ نفر؛ یعنی ۳٬۶ برابر کمتر.}

^{نداشتن مدرک پایان تحصیلات دوره ابتدایی گروه سنی ۱۲ تا ۱۷ سال از دیگر شاخص‌هایی است که مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی کرده است تا نابرابری در دسترسی به آموزش را نشان دهد. میانگین کشوری این شاخص ۷۶ صدم درصد برآورد شده است و روندی کاهشی در ۱۲ سال بعد از ۱۳۹۰ را نمایان می‌کند. با این حال توزیع جغرافیایی این شاخص نشان می‌دهد فاصله سیستان و بلوچستان با میانگین کشوری چهار برابر است. در استان سیستان و بلوچستان ۳٬۲۲ نفر از هر ۱۰۰ نفر جمعیت ۱۲ تا ۱۷ ساله موفق به پایان تحصیلات دوره ابتدایی نشدند.
خوزستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه، تهران، همدان، هرمزگان، قزوین و ایلام دیگر استان‌ها با نرخ بزرگتر از میانگین کشوری در نداشتن مدرک پایان تحصیلات دوره ابتدایی بودند. در استان‌های خوزستان (۱٬۳۶)، آذربایجان غربی (۱٬۲۷) و کرمانشاه (۱٬۲۲) اندازه شاخص بزرگتر از یک درصد و در تهران حدود یک درصد (۰٬۹۷) برآورد شده است.}

^{یک دلیل مهم برای بزرگ بودن شاخص عدم داشتن مدرک پایان تحصیلات دوره ابتدایی در استان‌های سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی، خوزستان و کرمانشاه نظام آموزشی تک‌زبانه در ایران است.}

^{شاخص نداشتن مدرک تحصیلی پایه دوم متوسطه گروه سنی ۱۸ تا ۲۴ ساله‌ها تاثیر نظام آموزش تک‌زبانه بر بازماندگی از تحصیل را آشکارتر می‌کند. در سیستان و بلوچستان ۵۸٬۰۴ درصد این گروه سنی بدون مدرک پایان دوره دوم متوسطه هستند؛ یعنی بزرگتر از دو برابر میانگین کشوری که ۲۷٬۶۴ درصد گزارش شده است.}

^{مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در بخشی از این گزارش «دو زبانه بودن» یا «چند زبانه بودن» محیط خانه و کودک را از عوامل موثر بر سطح سواد و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان عنوان کرده اما در باره میزان اثرگذاری این شاخصه بر ترک تحصیل و بازماندگی از تحصیل دانش‌آموزان مناطقی که زبان مادری، زبان رسمی آموزش یعنی فارسی نیست، سکوت کرده است. با این حال مقایسه شاخص‌هایی چون نداشتن مدرک تحصیلی دوره اول و دوم متوسطه، دوره ابتدایی، بازماندگی از تحصیل و ترک تحصیل بیانگر پررنگ بودن عامل «زبان آموزش» در «فقر آموزش» است.}

^{به گفته بازوی پژوهشی مجلس شورای اسلامی شاخص نداشتن مدرک پایان تحصیلات دوم متوسطه گروه سنی ۱۸ تا ۲۴ سال از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ به‌صورت مستمر کاهشی بود و از بیش از ۶۰ درصد به ۲۸٬۷ درصد تنزل یافت. این روند اما در سال‌های بعد سینوسی و رو به بالا شد به گونه‌ای که در سال ۱۳۹۸ به ۳۰ درصد رسید. در فاصله ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ شمار افراد بدون مدرک تحصیلی دوره دوم متوسطه با شیب ملایم کمتر شد اما در سال ۱۴۰۲ بار دیگر افزایش یافت و به ۲۸٬۶ درصد (نزدیک به شاخص سال ۱۳۹۶) رسید.
برای درک دقیق‌تر از تاثیر زبان آموزش «مطالعات پرلز» است. در این مطالعات توانایی خواندن و درک دانش‌آموزانی که در خانه به زبان رسمی آموزش صحبت می‌کنند و دانش‌آموزانی که به زبانی غیر از زبان آموزش صحبت می‌کنند اندازه‌گیری می‌شود. آخرین نتایج این مطالعات در باره ایران فاصله زیاد میان دانش‌آموزانی که به زبان فارسی در خانه صحبت می‌کنند با دانش‌آموزانی است که زبان مادری‌شان فارسی نیست.}

^{نمره خواندن دانش‌آموزانی که «همیشه به فارسی صحبت می‌کنند» ۴۴۰، یعنی ۸۸ نمره از دانش‌آموزانی که «هرگز به فارسی صحبت نمی‌کنند» بیشتر بود. دانش‌آموزانی که «گاهی اوقات فارسی صحبت می‌کنند» هم با نمره ۳۷۴، ۶۶ نمره از آن دسته که «همیشه به فارسی صحبت می‌کنند» و ۳۳ نمره از گروهی که «تقریبا همیشه به فارسی صحبت می‌کنند»، کمتر ارزیابی شد.}

^{از نظر مرکز پژوهش‌های مجلس فاصله بسیار زیاد دو شاخص نداشتن مدرک تحصیلی ابتدایی و متوسطه در ایران می‌تواند متاثر از تمرکز دولت و جامعه بر آموزش ابتدایی و امکانات آموزش و پرورش باشد. پژوهشگران این مرکز گفته‌اند در مقاطع تحصیلی بالاتر «احتمال اینکه دانش‌آموز به دلیل فقر به نیروی کار کشاورزی در روستا و صنعت در شهر تبدیل شود، بیشتر است». «توجه کمتر آموزش و پرورش به افزایش مدارس دوره متوسطه در سراسر کشور»، «فاصله خانه تا مدرسه»، «مدارس مختلط» و «فقر اقتصادی خانواده» از دیگر عوامل موثر بر پایین بودن نرخ تحصیل در مقطع متوسطه به نسبت ابتدایی در این گزارش هستند.
گیر افتادن در تله فقر
پژوهشگران مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در بخش دیگری از این گزارش با استناد به داده‌های هزینه و درآمد خانوار و همینطور آمار وزارت آموزش و پرورش، جمعیت ۱۸ تا ۲۴ ساله بدون مدرک تحصیلی دوم متوسطه را به نسبت سه گروه دهکی پایین، متوسط و بالا بررسی کرده‌اند. نتیجه این بررسی نشان می‌دهد جمعیت جوانانی که دوره متوسطه دوم را تکمیل نکرده‌اند در سه دهک پایین (۴۰٬۱) دو برابر سه دهک بالا (۲۰ درصد) است. این شاخص برای چهار دهک میانی چهار تا هفت هم حدود ۲۴ درصد برآورد شده است. نکته قابل توجه اینکه در سه گروه درآمدی جمعیت افراد بدون مدرک تحصیلی به نسبت سال ۱۴۰۱ افزایش یافته است.}

^{نرخ ترک تحصیل در مقطع متوسطه دوم به تفکیک استان و گروه‌های درآمدی هم موثر بودن دو عامل «فقر اقتصادی» و «زبان رسمی» را در محروم شدن از آموزش تایید می‌کند. جمعیت بازماندگان از تحصیل تا سال تحصیلی ۱۳۹۷- ۱۳۹۶ کاهشی بود اما از سال تحصیلی بعد به شکل چشمگیری (نزدیک به دو برابر) افزایش یافت.}

^{جمعیت بازماندگان از تحصیل مقطع متوسطه دوم ۵۳۵ هزار و ۹۳۲ نفر اعلام شده است. در مقطع متوسطه اول و ابتدایی شمار بازماندگان بسیار نزدیک است؛ ۱۸۹ هزار و ۵۳۴ متوسطه اول و ۱۸۵ هزار و ۸۱۳ نفر مقطع ابتدایی.}

^{نکته مهم اما روند صعودی بازماندگان از تحصیل مقطع ابتدایی از سال تحصیلی ۱۳۹۸ـ ۱۳۹۹ است؛ در این سال شمار بازماندگان از تحصیل در این مقطع از ۱۴۱ هزار و ۹۴۴ نفر در سال قبل‌تر به ۱۴۷ هزار و ۱۱۸ نفر و در سال بعد (۱۳۹۹ ـ ۱۴۰۰) به ۲۱۰ هزار و ۲۲۱ نفر رسید. بر پایه این داده‌ها طی دو سال حدود ۷۰ هزار نفر بیشتر شد. همه‌گیری کووید یکی از عوامل موثر بر افزایش نرخ بازماندگی از تحصیل در این سال‌ها است اما نمی‌توان نقش افزایش نرخ تورم و هزینه خانوار را نادیده گرفت.
استان سیستان و بلوچستان بالاترین نرخ بازماندگی از تحصیل را دارد؛ نزدیک به ۷۷ درصد گروه سنی ۱۵ تا ۱۷ سال در این استان از چرخه آموزش حذف شده‌اند. این شاخص برای گروه سنی ۱۲ تا ۱۴ درصد حدود ۲۸ درصد و شش تا ۱۱ سال حدود ۱۰ درصد اعلام شده است. آذربایجان غربی، خراسان شمالی، گلستان، خراسان رضوی، همدان، خوزستان، کردستان، اردبیل، زنجان، لرستان و هرمزگان دیگر استان‌هایی هستند که نرخ بازماندگی از تحصیل بزرگتر از میانگین کشوری دارند.}

24/5/2025