^{نوسەر: د.لوقمان قەنبەری دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان
خۆپەرستی ئایینی و بیروباوەڕی ئایینی یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی بڵاوبوونەوەی توندوتیژی و تیرۆر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەم ناوچەیەی کردووە بە هەستیارترین گۆڕەپانی ڕووبەڕووبوونەوەی ئایینی و ئایدیۆلۆژی. ئەمەش لە توندوتیژی ئایینی و شەڕی تائیفی لە عێراق، ئەفغانستان، پاکستان، سوریا، یەمەن، لوبنان و فەلەستین دەبینرێت. لە بنەڕەتدا توندوتیژی ئایینی بەهۆی ئەوپەڕی پێشوەختەیی بەرامبەر بە بیروباوەڕ و ئایینێکی دیاریکراوەوە دروست دەبێت. پێشوەختەی ئایینی وا لە شوێنکەوتوانی ئەو مەزهەبە ئایینییە دەکات کە بەهای ڕەها و ڕاستی تایبەت بە ئایینەکەیان ببینن و ئایینەکانی دیکە بە چەواشەکار و لادان بزانن. ئەگەر ئەم پێشوەختە زانینە ببێتە هۆی بەدەستهێنانی دەسەڵاتی یەکێک لەو گروپانە، ئەوا هێرش دەکرێتە سەر گروپ و ئایینەکانی تر و لە ئەنجامدا توندوتیژی ئایینی بڵاودەبێتەوە. لەم ڕووەوە هۆرۆڤیتز (1985) و کۆنر (1994) پێیان وایە ململانێی نەتەوەیی گەورەترین کێشەی سیاسی ساڵانی نەوەدەکانە و لە دەیەکانی داهاتوودا بەردەوام دەبێت وەک کێشەی سەرەکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەوان پێیان وایە ئەو ململانێیانەی کە لە کۆمەڵگا پارچەپارچەکراوەکانی وەک عێراق و لوبنان و فەلەستینییەکان ڕوویانداوە، بە ململانێی ئایینی ناسراون. جگە لەوەش لێکۆڵینەوەکەی سەنتەری توێژینەوەی پیو لە ساڵی 2019 لەسەر ململانێی نەتەوەیی و ئایینی لە جیهاندا دەریدەخات لە ساڵی 2015ەوە توندوتیژیی نەتەوەیی و ئایینی بە ڕێژەی 48% لە 38 وڵاتدا زیادی کردووە، لەنێویاندا 13 وڵاتی عەرەبی. هەروەها لە ساڵی ٢٠١٢دا شەش شەڕی چەکداری هەبووە کە زیاتر لە ١٠٠٠ کوژراون لەم ناوچەیەدا. شایانی باسە کە هەموو ئەم ململانێیانە لە وڵاتانی موسڵمانی وەک ئەفغانستان، پاکستان، سودان، سۆماڵ، سوریا، یەمەن و فەلەستین ڕوویانداوە.
1-سەرچاوە: لە کتێبی لوقمان غەنبەری وەرگیراوە بەناونیشانی "ناسیۆنالیزم؛ دەوڵەت و ناسنامە".}

6/11/2023