عەتا نەهایی

دەمێکەیە بە تەمام لە‌ نووسینێکی کورت‌دا ئاماژە بە هەڵەیەکی زمانی بکەم کە پێموایە نەک هەر خەڵکی ئێمەی تووشی تێگەشتنی هەڵە لە‌ دوو چەمکی گرینگی سەردەمەکە کردووە، بەڵکوو عەقڵانییەتی مۆدێڕن و کردەی عەقڵانیشی خستۆتە نێو تەم‌ومژەوە. هەڵەکە لە بەکارهێنانی وشەی «رۆشنبیری» لە بری «فەرهەنگ» سەرهەڵدەدات.

پرسی زمان و گرفتی هاوچەرخ بوون

عەتا نەهایی

من پێموایە ئەمڕۆکە پرسی "زمان"، لە فەزای فکری و فەرهەنگی و رۆشنبیریی کۆمەڵگەی کوردی‌دا گرینگترین بابەتی بیرکردنەوە و لێدوانە. بابەتێکی هەستیاری فرە رەهەند و فرە لایەن کە بە قەدەر قورسایی خۆی و دەور و کاریگەریی لە سەر پرس و بابەتەکانی دیکەی کۆمەڵگە، بەهای پێویستی پێ‌نەدراوە و ئاوڕی ژیرانە و خەمخۆرانەی لێ نەدراوەتەوە. زمانی کوردی، وێڕای ئەوە کە سەرەکیترین فاکتەری شناسی نەتەوەییە و دەبێ کۆمەڵگەی پارچە پارچە و پەرتەوازە و لێک‌ترازاوی کوردی پێکەوە ببەستێتەوە، هاوکاتیش دەبێ وەک هەموو زمانێکیتر،‌ جێگە و پێگەی ئەم کۆمەڵگەیە لە نێو جیهانی مۆدێڕنی سەردەم‌دا دیاری بکات.

له رووکه‌شه‌وه ئه‌مریکا و ئێران وه‌ك‌ دوو نه‌یار ده‌بینرێن. به‌ڵام دۆخه‌كه زۆر ئاڵۆزتره. ئایا ئه‌مریکا حه‌زده‌کات ئه‌م نه‌یاره هه‌ڵوه‌شێته‌وه یان برۆخێت؟ له رووی جیوپۆله‌تیکی به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌مریکاوه نه‌خێر. جیوپۆله‌تیکیانی هه‌موو شته لاوه‌كیه‌كان بخه لاوه و ده‌رباره‌ی کرۆکی به‌رژه‌وه‌ندی ره‌ق بدوێ.

ئه‌مرۆ دۆخه‌كه به‌م شێوه‌یه‌یه. ئه‌مریکا له سه‌ر سیاسه‌تی خۆی به‌رده‌وامه. ئه‌ویش له کرۆکدا یانی هێشتنه‌وه‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست وه‌ك خۆی. هێشتنه‌وه‌ی وه‌ك خۆی ئاسان نیه، چونکه بۆئه‌وه‌ی ناوچه‌یه‌كی ناسه‌قامگیری وه‌ك رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست وه‌ك خۆی بمێنێته‌وه، ده‌بێت هه‌میشه یاری هاوسه‌نگی هێزه‌کان بکه‌یت. یاری هاوسه‌نگی هێز یانی به‌رده‌وام له هه‌‌وڵی لاوازکردن و به‌هێزکردنی هێزی جیاوازدا بێت بۆئه‌وه‌ی له ده‌رئه‌نجادا هاوسه‌نگی بێته ئاراوه

مریم قاضی

بۆ جم و جۆڵ و ئاڵ و گۆڕ له وڵاتانی چیهاندا هەلوێست و بۆچوونی جیاواز هەیه هەر بۆیه دەست كەوتی جۆر بەجۆریشی لێكەوتۆتەوه بۆ وێنه له وڵاتانی رۆژئاوا دەمێكه چاكەسازی جێی به شۆڕش و راپەڕین لەق كردووه و رێكخراوە مەدەنییەكان و دام و دەزگا و پەرلەمان و حیزب و لایەنە سیاسییەكان هۆكاری چاكەسازی بەپێی یاسا و هەل ومەرجی كاتیدا دەڕواتە پێش. له وەها كاتێكدا سامان و توانای كارناسی و لێزانی و هەروەها رادەی بەرهەمە فكرییەكان له هەموو بوارەكانی زانستی دایه كه دیاری كەری چارەنووس و چۆنییەته گەڵاڵە بوونی چاكەسازی دەكا و بەر لەهەموو شت سەقامگیری و یاسا مەند بوونی وڵات و هاووڵاتییان پێویستییەكی بنەڕەتییه و توند و تیژی و شەر و ناكۆكی رێ بەهەرچەشنه چاكەسازییەك دەگرێ و لەو كاتانەدا تەنیا بیر له سڕینەوه و قەڵاچۆ كردن و وێران كردن و ئاور تێبەردانه و پێویستی به هیچ شارەزاییەكی ئەوتۆ نییه و هەر بۆیە لە زووترین كاتدا دەكرێ له هەموو چین و توێژێك كه خاوەنی زانیارێكی ئەوتۆش نەبێ لەدەوری یەك رێكخا و ببێته لافاوێكی ماڵكاوڵكەر و هەموو ئەوشتانەی له بەرابەری دا رادەوەستێ ڕایدا و له كورتترین كاتدا هەموو شت بە روالەت گۆڕانێكی نادیاری بەسەردابێ.

هۆكاری ئەوەی كه بۆچی له وڵاتانی دواكەوتوو كەمتر چاكەسازی دەست دەدا و دانیشتوان زۆرتر سرنج بە لای شۆڕش و راپەڕینەوه دەدەن زۆر ئاڵۆز و نادیار نییه و دوو لایەن له نێو سیستەمی دەسەڵات له لایەك ڕا و دانیشتوانی نارازی له لایەكی دیكەڕا لەم پێیەدا دەور دەگێڕن. واته لەوانەیە سیستەم و دەسەڵات و یاسا و ... بنەما خوازانه و پاوانخوازانه له بەرابەر هەرچەشنه بەرژەوەندیەك و داواكاریەكدا رابوەستن كه لەوانەیە دەگەڵ ئەوشتەی بۆخۆیان تاریف و دیارییان كردوه له كێشەدابێ و لەدانیشتوان تەنیا چاوەڕوانی فەرمانبەرییان هەبێ و تەنانەت له كاتی پێداگری بەسەر داخوازەكانییاندا له هەموو ئامرازەكانی سەركوت كەڵك وەربگرن. لەوەها شێوازێكدا كەمواهەیه كه دانیشتوان چاو و گۆی كراوە و خاوەنی وشیاری و بوێری و هیوا و شادابی بن بۆ پیكهاێنانی ئاڵ و گۆڕ و چاكەسازی. ئەوەی هەیە ترس و دوورەپەرێزییە و ئەگەر هات و تەمایەك ساز بێ بەزۆوه بەرەو توند و تیژی و كەش و هەوایەكی نامەدەنییانه دەڕوا كه ئیتر لەوەها كاتێدا دیار نییه چ شتێك بڕیاره چ ئاڵ و گۆڕیكی بەسەردابێ و ئەوەی لەو نێوەدا سەردەكەوێ ئەولایەن و تاقمەن كه لەهەموان نائارامتر و بەهێزتر بووه و بەشێوەیەكی كاریزماتیك رێبەری بزووتنەوه دەكەوێته دەستییان و تەنانەت دببنه خاوەن و میراتگری شۆڕش و كەم واهەبووه له دوای خۆیدا شێوازێكی دێمۆكراتیكی سەقامگیر كردبێ هەروەك «فیدل كاسترۆ» له دوای سەركەوتنی شۆڕشەكەیاندا لە جیات هەڵبژاردن و دەنگدانی خەڵك گوتی: « خەڵك پێشتر هەڵبژاردنی خۆی كردووه و منی كردۆته رێبەر و ئیستا هەڵبژاردن مانای نییە!» و بەم چەشنه بوو به رێبەرێكی بلامانع كه تا ئێستاش چەند بەرەی دوای شۆڕش لێبڕاو بە مل دان بەم هەل و مەرجەن و شێوازیكه نامەدەنی تام و چێژ كەن.

شتێك لەو نێوەدا سرەنج ڕاكێشه ئەویش ئەوەیەكه لە كاتێكدا كه له هەڵ و مەرجی نامەدەنی و نادێمۆكراتیكدا بۆی هەیە كه دژبەری توند و تیژ سەرهەڵدەن كه جگه له رووخاندن و سرینەوەی دەسەڵات بیر له هیچ شتێكی تر ناكەنەوه ، ئەو بەدەگمەن تاقم و لایەنانەی كه تەنیا له بیری چاكەسازی و بەرژەوەندی له كەش و هەوایەكی مەدەنی و ئارامدان له سەر وەڕا كه چەكدار نین و هەروەها جم و جۆڵیان بەشێوەی نەهینی و ژێرزەمینی نییه له هەموان زیاتر و تەنانەت بەر له هەمووبەشەكانی دی دەكەونه ژێر فشار و ئازاری دەسەڵات تا بەم چەشنه هەموو رێگایەكی ئاشتیخوازانه و مەدەنی پێشی پێبگیرێ و تەنیا بەستەری رووبەروو بوونەوه ئەم شوێنە بێ كه لەوێدا لە ئامرازەكانی سەركوت و بێدەنگكردن كەڵك وەربگیرێ. ئەوەش لە نێو خۆیدا ئەم پرسیاره گرینگ و پڕمەترسییە دێنێته ئارا كه ئایا جگه له توند و تێژی و ڕشتنی خوێن هیچ رێگایەكی تر نییه؟؟؟؟؟ ئایا سیاسەتی سیستەمەكان بۆته سەنگەر و پەناگایەك بۆ هێندێ زۆرداری ناراست كه هەموو توانایان بۆ راگرتنی رەوڕەوەی بەرژەوەندی و پێشكەوت و ئال و گۆڕه؟

ئەو شتەی ئێستا هەموو نەتەوەیەك و كۆمەڵگایەك رەنگه به پێویستی بێ بەرەوچوونه پێشه و بۆ ئەم گرینگه پێویسته لە جیاتی خوێن دەستی پڕ بێ له داهات نەك له چەك و خوێن و باشترین شێوازێكی كه لەم پێیەدا دەبێ له گۆڕێدا بێ دێمۆكراسی و لەبەرچاو گرتنی ماڤی مرۆڤه. كاتێك وڵاتێك دەبێته شوێنێكی تاوانبار كه دەستی به خوێنی پێشكەوت خوازەكانی سوور دەبێ ئەم شوێنە ئیتر شوێنێكی لەبار بۆ هیچ چەشنه دەسكەوتێك و بەرهێنانێك نییە . شوێنێكی ژەهراوییه كه كەس بۆی نییه بتوانی لەو دا بژی . جار وایه له وەها هەل و مەرجێكدا كەش و هەوایەك ساز دەبێ كه هیچ لایەنێك بۆی نییه كایە بكەن و دەوری خۆیان بگێڕن و هەردووك لا دەكەونە قەیرانی بێ جم و جۆڵی كه هەردووك لایەن لەودا دۆڕاون، جاری واشه توند و تیژییەك سەرهەڵدەدا كه دیسان بەسەر ئەم بەستره نامەدەنی و نادێمۆكراتیكەدا هەمووشت دەست دەكەوێ جگه له ئازادی و بەختەوەری و بەرژەوەندی. مێژوو پڕاوپڕه لەم ئەزموونه دڵتەزێنانه . له دوای نیشتنەوەی كەف و كوڵی ئەم شۆڕشه بێئامانانەدا ، شۆڕشگیڕكانیش هەر بەم چەشنه جووڵاونەتەوه كه بەر لەشۆڕش سیستەم و دەسەڵات دەگەڵییان دەجووڵانەوه. زیندانی و زیندانبان ، دەسەڵاتدار و بێدەسەڵات تەنیا جێ دەگۆڕنەوه هەر بەهەمان ئامرازەكانی سەركوت و ئازارەوە: ئەگەر سەردەمانێك نوێژ و سەر داپۆشین و ...قەدەغە بوبێ له دوایەدا سەما و گۆرانی و مالیكییەتی خسووسی و ...له ژێر ناوی هێڕشی كەلتووری و دیاری ئەمپریالیستی قەدەغه دەكرێ . هەر شتێك كه لەرێگەی توند و تیژییەوه چارەسەر كرابێ له راستیدا هەر هیچ شتێكی پێ چارەسەر نەكراوه. هەموو مرۆڤێك مافی وەی هەیه كه بە پێی هەست و داخوازەكانی خۆی لە لەگەڵ دنیای دەوروبەری خۆیدا رووبەڕوو بێتەوه له چوار چێوەی یاسایەكی دەنگپێدراوی ئینسانی كه پاڵپشتی به تەكبیر و ڕای نوێنەرانی راستەقینەی خەڵكەوه بێ. هیچ مرۆڤێك ئەوەنده بێدەسەڵات نییه كه تاقمێك بەپێی ئەیدئۆلۆژییەكی پەسەند كراو له لایەن خۆیانەوه ، بۆ هەتا هەتایه تەمایان بۆ بگیرێ و ئەگەر هاتوو فەرمانبەرییان نەكرد سەركوت كرێن. شوێنێك كه لەودا هۆنەرمەندێك لە تاریكیدا گۆرانی پەسەند كراوی خۆی ئەچڕێنێ ، نووسەرەكانی نووسراوەكانییان دەشارنەوه، وێنەگەرەكانی له سەر هێڵی سووردا بخولێنەوه و سامانداری ئازاد نەبوو ،...هەر ئەم شوێنەیه كه تەك دەنگی بەسەر دا وێران دەبێ و هیچ شتێك لەودا بەرهەم نایا، جیرەبەندی دەست پێدەكا و بەر لەهەموو شت جیرەبەندی خواردەمەنی بۆ ئەوەی غەنی نان غەمی هیچ شتێكی تر بۆ دانیشتوان نەهێڵێتەوه و بیر لەوەنەكەنەوه كه بۆ جارێكی تر سیاسەتی سیستەم و دەسەڵاتدارەكەیان بۆته پەناگایەیەك بۆ پاوانخوازه ناراستەكانییان كه ئەوانیش پێێان وابێ خەڵك لە سەرەتای شۆڕش هەڵبژاردنی خۆی كردووه و ئیتر پێویست بە هێچ هەڵبژاردنەوەیەكی تر و پێداچوونەوەیكی تر نییه كه هۆكاری ئاڵ و گۆڕ و بەرژەوەندییه. كەرامەتی ئینسانی گەورەتر لە هەموو ئەم یاسا و دیاری كراوانەیە كه حەول دەدەن مرۆڤ دیل و بێدەسەڵات كەن ، خاك و وڵاتی هەموو مڕۆڤێك ئەم شوێنەیە كه ماڤی ئەوی لێبپارێرێ كه وابوو هەموو مرۆڤێك دەبێ خاك و وڵاتی خۆی لا تاوانی پێشێلكاری ماڤی مرۆڤ بپارێزێ...

عەتا نەهایی: یەكێك لە سەرەكیترین تایبەتمەندییەكانی ئەدەبی كوردی كێشەی شوناسە

 سازدانی: كەمەند. تاران

سەبارەت بە ڕۆمانی نەتەوەیی و رۆمانی كوردی و زمان لە چیرۆك و رۆمانە كوردییەكاندا و رەوتی وەڕگێڕان لە كوردستان و چەند پرسێكی تری ئەدەبی، ئەم دیمانەیەمان لەگەڵ رۆماننووس و وەرگێڕ عەتا نەهایی ساز دا.

وشە: ڕۆمانی نەتەوەیی چییە و چی دەبێتە هۆی ئەوەی كە ڕۆمانێك بە ڕۆمانی نەتەوەیی بناسرێت؟ مێژوو، كارەكتەر و نۆستالیژیا، كامەیان وا دەكەن كە ڕۆمانێك بە ڕۆمانی نەتەوەیی هەژمار بكرێت؟