هێمن عەبدوڵڵا

^{لەوەتەی شەڕی دژی داعش دەستیپێكردووە، كورد شانازی بە یەك شتەوە دەكات، ئەویش ئەوەیە كە بەقەولی خۆی، "لەجیاتی هەموو جیهان شەڕی تیرۆر دەكات". بەڵام پێناچێ لە جیهانەكەی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی نوێی ئەمریكادا حیسابێكی جیاواز بۆ كورد كرابێت. بۆیە لە یەكەم هەفتەی سەرۆكایەتییەكەیدا بڕیاری دا عێراقییەكان، بە كوردیشەوە، بۆیان نییە سەردانی ئەمریكا بكەن.} واتە ئەو كوردەی ئەگەر خۆیشی پێشمەرگە نەبێ و كەسێكی نزیكی لە بەرەی شەڕ بێت بۆئەوەی لەجیاتی جیهان شەڕی تیرۆر بكات، لە چاوی ترەمپ و ئیدارەكەیدا لێی چاوەڕوان دەكرێت كە سەردانی ئەمریكای كرد، ببێتە تیرۆریست! هەر بەڕاست سەردەمی ترەمپ هیچ رەحمەتی بۆ كورد تێدا دەبێت؟

^{كاك مەسعود بارزانی لە نوێترین هەڤپەیڤینەكانیدا بەئاشكرا باسی ئاشنایەتی سەركردایەتیی كوردستان و ئەندامانی ئیدارەكەی ترەمپ دەكات. كەسێكی ئاگادار پێیگوتم: تەنانەت لەگەڵ ترەمپیش پەیوەندیی دۆستایەتی تووندوتۆڵ هەیە و سەركردەیەكی ناسراوی كوردستان هاوڕێیەتی. بەڵام دوو شت گرنگن: یەكەم، سەرۆك ترەمپ لەگەڵ ترەمپی بازرگان چەندە جیاواز دەبێ و چەندەش پەیوەندییە كەسییەكان بە گرنگتر دەزانێ لە بەرژەوەندیی ویلایەتە یەكگرتووەكان؟ دووەمیش، ئەمریكای سەردەمی ترەمپ، كە بانگەشەی كەمتر سەرقاڵبوونی ئەمریكا بە كێشەكانی دەرەوە و زۆرتر خۆسەرقاڵكردن بە كێشە نێوخۆییەكان دەكات، تاچەند بەلایەوە گرنگ دەبێت كە كوردستان لەم ناوچەیەدا بپارێزێ و بۆ هەنگاوی ئایندەیی گەورە پشتی بگرێت؟}

عەبدوڵڵا عاڵایی

^{لە پرسی جودابوونەوەی میللەتان و بنیاتنانی دەوڵەتی سەربەخۆ و خودشكۆیی نەتەوەدا، دوو رەوت و تەوژم، لە سەردەمی مۆدێرنێتە، بە زەقی دژایەتییان لە بەرانبەردا بەرپا كردووە. بزاڤی چەپی رادیكاڵ لەنێو بزووتنەوەی ماركسیستی بە نوێنەرایەتی (رۆزا لوكسمبۆرگ، پانەكۆك، وشتراسەر) بەوە دەناسرێنەوە كە لە دژی جیابوونەوە و سەربەخۆیی گەلە ستەمدیدەكانن لە بنیاتنانی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان، ئەمەیش لەپێناو ئینتەرناسیۆنالیزمی پرۆلیتاریدا ئەم هەڵوێستەیان دەنواند.}

^{دیدگەی چەپی رادیكاڵ، بەتایبەت دیدی ترۆتسكی و لوكسمبۆرگ، لەبەرانبەر مافی سەربەخۆیی و جیابوونەوەی گەلە ستەمدیدەكان، پەیوەستیی بە ئیكۆنۆمیستی (ئابووریگەری)یەوە هەیە، كە پێیانوابوو لە كاروانی پێشكەوتنی شۆڕشی كرێكاریی یەكناگرنەوە. پرسی یەكیەتیی پرۆلیتاریاش خاڵێكی دیكەی ئەم دیدە بوو، نموونەی (لوكسمبۆرگ) كە یەكیەتیی نێوان پرۆلیتاریای رووسیا و پۆڵەندای بە (هێزی پۆڵاینی پێداویستیی مێژوویی) دادەنا.}

^{تەوژمی دووەم: رەوتی ئیسلامیزم‌ (ئیسلامی سیاسی) بوو. دوای رووخانی خیلافەتی عوسمانی، بزاوە ئیسلامییەكان ئاڵای یەك ئۆمەتی (الامە الواحدە)یان بەرزكردەوە. ئەگەرچی وڵاتە عارەبییەكان، هەر یەكە و لەڕاست خۆیەوە بوو بە دەوڵەتێكی سەربەخۆ و ناسیۆنالیزمی وەك}

سه‌ڵاح حه‌سه‌ن پاڵه‌وان

^{درۆ ، ئه‌و باسه‌ گرنگه‌یه‌ سام هارس له‌م كتێبه‌دا به‌قووڵی چووه‌ته‌ نێو كون و كه‌له‌به‌ره‌كانیه‌وه‌، زۆر وردبینانه‌ باس له‌ هۆكار و سه‌رهه‌ڵدان و سیفه‌ته‌كانی ئه‌م زاراوه‌یه‌ ده‌كات، له‌ زۆربه‌ی به‌شه‌كانی ئه‌م كتێبه‌دا وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه‌ ده‌داته‌وه‌، ئایا درۆ چییه‌؟ جیاوازییه‌كانی درۆ چین و په‌یوه‌ندیی ئه‌م زاراوه‌یه‌ به‌ بڕوا و متمانه‌وه‌ چییه‌. ده‌نووسێ له‌نێوان زۆر له‌ پارادۆكسه‌كانی مرۆڤ شتی سه‌یروسه‌مه‌ره‌ ده‌بینین، كه‌سانێكی زۆر به‌ رێگاگه‌لێكدا ده‌ڕۆن ئه‌و رێگایه‌ له‌ ئه‌نجامدا به‌ره‌و دڵته‌نگییان ده‌بات، زۆر له‌ ئێمه‌ به‌و رێگایانه‌دا ده‌ڕۆین كه‌ په‌شیمانیی به‌دواوه‌یه‌. پاشان هه‌ستكردن به‌ گوناه و په‌شیمانی وامان لێ ده‌كات ته‌سلیمی نه‌هامه‌تییه‌كان بین، زۆر له‌وانه‌ی كه‌ رێگای تایبه‌ت به‌ خۆیان هه‌ڵده‌بژێرن و ناگه‌نه‌ ئه‌نجام ده‌ڵێن:}

^{ئێمه‌ ئه‌م رێگایه‌مان هه‌ڵبژارد بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ڵامی پرسیاره‌ گرنگه‌كانی ژیان بده‌ینه‌وه‌، به‌ڵام درۆ ده‌كه‌ین و به‌ خه‌ڵكیش راده‌گه‌یه‌نین درۆ نایابترین رێگایه‌ بۆ هه‌ڵبژاردن. نووسه‌ر سه‌ره‌تای كتێبه‌كه‌ی به‌م پرسیاره‌ ده‌كاته‌وه‌: ئایا درۆكردن كارێكی هه‌ڵه‌یه‌؟ له‌ یه‌كه‌مین روانگه‌دا ئه‌م پرسیاره‌ ره‌نگه‌ سه‌یر بێت، به‌ڵام خه‌ڵكانێكی زۆر بڕوایان وایه‌ درۆكردن كارێكی خراپه‌، هه‌ندێ كه‌سی تر پێیان وایه‌ درۆكردن له‌ هه‌ندێ هه‌لومه‌رجی تایبه‌تدا ده‌كرێ بكرێ. خودی نووسه‌ر راشكاوانه‌}

^{"رووسیا هەڕەشەیە"، "ئەمریكا دەبێ پابەند بێت بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە"، "حكومەتی ئەمریكا نابێ خەڵك ئەشكەنجە بدات"، "قەدەغەكردنی هاتنی موسڵمانان بۆ ئەمریكا هەڵەیە"، "دروستكردنی دیوار لەسەر سنووری مەكسیك كاریگەرییەكی ئەوتۆی نابێ"، "كێشەی گەرمبوونی گۆی زەوی هەڕەشەیەكی راستەقینەیە". ئەمانە قسەی كۆمەڵێك كۆنگرێسمانی دیموكرات، رۆژنامەنووسی تووڕە و چالاكڤانی مەدەنی، سیاسی و ژینگەپارێز نین، بەڵكو وەڵامی وەزیرە پێشنیازكراوەكانی سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمریكان لەبەردەم لیژنەكانی ئەنجوومەنی پیران. هەمووشیان پێچەوانەی ئەو بەڵێن و دروشمانەن كە دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمریكا، دابووی.}

^{ژەنەراڵ جەمیز مەتیس، كاندیدی پۆستی وەزیری بەرگریی ئەمریكا، لە دانیشتنی پرسیار و وەڵامی لیژنەی سەربازیی ئەنجوومەنی پیراندا گوتی، ئەمریكا دەبێ پابەند بێت بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی نێوان گرووپی 5+1 و ئێران، هەرچەندە رێككەوتنەكە كەموكوڕیشی هەبێ‌. لەمبارەیەوە مەتیس بە لیژنە سەربازییەكەی راگەیاند "كاتێك ئەمریكا بەڵێن دەدات، دەبێ بەڵێنەكەی خۆی بەرێتەسەر و لەگەڵ هاوپەیمانەكانیدا هاوكاری بكات". ترەمپ پێشتر رایگەیاندبوو رێككەوتنەكەی ئێران خراپترین رێككەوتنی ئەمریكایە و پێویستە "پارچە پارچە بكرێت" یان "پێداچوونەوەیەكی تەواوی بكرێت".}

^{فه‌رید زامدار} 

^{هه‌ر له‌دوای ڕاپه‌ڕینه‌ جه‌ماوه‌رییه‌ مێژووییه‌كه‌ی كوردستان و دوای ئه‌وه‌ی حكوومه‌تی به‌عس ده‌زگا ئیدارییه‌كانی خۆی له‌ سه‌رجه‌م شار و شارۆچكه‌كانی كوردستان كشانده‌وه‌ و هه‌موو مووچه‌ و مافه‌ دارایی و ئیدارییه‌كانی له‌ كوردستان بڕی و بۆشاییه‌كی ئیداری و یاسایی فراوانی له‌ كوردستان دروست كرد، (به‌ره‌ی كوردستانی) كه‌ له‌ هه‌موو حزبه‌ شۆڕشگێڕه‌كانی كوردستان (پێش ڕاپه‌ڕین) پێكهاتبوون، ئه‌و بۆشاییه‌ ئیداری و یاساییانه‌ی پڕكرده‌وه‌. ئه‌و به‌ره‌یه‌ له‌ ماوه‌یه‌كی كه‌مدا توانی په‌رله‌مانی كوردستان و حكوومه‌تی هه‌رێم له‌ ساڵی (1992) پێك بهێنێ و ته‌نیا له‌سه‌ر داهاتی ناوخۆ و گومرگه‌كان و باج و شتی تر مووچه‌ و مافه‌كانی فه‌رمانبه‌ران به‌ هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت دابین بكات و مووچه‌خۆرانیش هیچ گله‌ییه‌كی ئه‌وتۆیان نه‌بوو.}

^{له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌وتینه‌ ناو ئه‌زموونێكی نوێ و قۆناغێكی نوێ له‌ حوكمڕانیی كوردستان و متمانه‌ی حزبه‌ كوردستانییه‌كان به‌ یه‌كتری دوور له‌ هه‌موو گومان لێكردنێكی سیاسی. ئه‌ركه‌ ئیداری و داراییه‌كانی كوردستانیان به‌ڕێوه‌ ده‌برد و وه‌زاره‌ته‌كانیش هه‌ریه‌كه‌ و به‌پێی ئیمكانیاتی خۆی كادیری ئیداری و ئابووریی دابین كردبوو، به‌ ئیراده‌یه‌كی سیاسی و ئیداریی به‌هێز ڕووبه‌ڕووی كێشه‌كانی ئیداره‌دان و كۆمه‌ڵایه‌تی و كه‌میی دارایی بووبووه‌وه‌.}

رابەر تەڵعەت
ناوهێنانی پرۆژەی ناسیۆنالیستی لە سەردەمی گڵوباڵیزم و سەردەستەیی دیموكراسیدا، هەڵگری پانتاییەكی فرەڕەهەندی گفتوگۆی فیكری و سیاسییە. بە دیوە نەخوازراوەكەیدا ئەگەر خوێندنەوەی بۆ بكرێت، ناسیۆنالیزم هاوكاتە لەگەڵ پرۆژەگەلێكی ئێتنیكیی تاكڕەهەند و بەرهەمهێنانی توندوتیژیی رەگەزپەرستی و رەتكردنەوەی فرەیی و پلۆرالیزم. رووە باشەكەشی ئەگەر نیشان بدرێت، ئەوا ناسیۆنالیزم هاوشانە لەگەڵ خەباتی ئەو نەتەوانەی كە لە مافەكانیان بێبەش كراون و لەپێناوی هێنانەدی یەكسانی و سیستەمێكی دادپەروەر و دیموكراسی كە مافەكانیان دەستەبەر بكات، تێدەكۆشن. بە وەرگرتنی هەردوو بۆچوونەكانیش بۆمان دەردەكەوێت كە پەیوەندییەكی دینامیكی و هۆكاربەندی لەنێوان ناسیۆنالیزم و دیموكراسیدا هەیە.

پرسیارەكە ئەوەیە، بۆ كورد یانیش بەتایبەتتر بۆ هەرێمی كوردستانی عێراق، كامە لەو دوو بۆچوونەی سەرەوە راستە، یاخود باشتر دەتوانێت گوزارشت لە حاڵی ئێمە بكات؟ حاڵی كورد لە هەرێمی كوردستاندا ئەگەر قابیلی بەراوردكردن بێت، ئەوا دەكرێ بەراوردی بكەین لەگەڵ وڵاتانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو یان پاش كۆمۆنیزم لە رۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپادا. ساڵی 1990 دوابەدوای هەرەسی یەكێتی سۆڤیەت و كۆمۆنیزم، ئەو وڵاتانە بەشێوەیەكی زۆر كتوپر و لەناكاو لە سیستەمێكی تۆتالیتارەوە گواستیانەوە بۆ سیستەمی دیموكراسی، ئەو گواستنەوەیە هاوكات بوو لەگەڵ پرسی گەشەكردنی ناسیۆنالیزمیش لەو وڵاتانەدا، بەڵام ئەوەی

ژیلەمۆ عەبدولقادر
لەدوای دامەزراندنی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی دژی ئافرەتان، دەرچوونی یاسای تایبەت بە پاراستنی خێزان لە توندوتیژی، هەروەها كردنەوەی چەند شوێنێك بۆ ئافرەتانی هەڕەشەلێكراو، رۆژ بەڕۆژ ژمارەی تۆماركردنی سكاڵا لەلایەن ئافرەتانەوە بەرەو هەڵكشان دەچێ‌، بەڵام هێشتا هەندێك ئافرەت بێدەنگییان هەڵبژاردووە دەرحەق بەو توندوتیژیانەی بەرامبەریان دەكرێت و ئامادە نین سكاڵا تۆمار بكەن.

زۆر هۆكار هەن لەپشت بێدەنگبوونی ئەو ئافرەتانەوە كە بە پلەی یەك پەیوەندی بە دابونەریتەوە هەیە. هەندێك كەس تا ئێستاش نەك بۆ ئافرەت، تەنانەت بۆ پیاویش بە عەیبە و شەرمەی دەزانن بچێتە بنكەیەكی پۆلیس و سكاڵا تۆمار بكات.

زۆر لەو ئافرەتانەی كە كێشەیان هەبووە و سكاڵایان تۆمار نەكردووە، بیانووی جۆراوجۆریان هەبووە. یەكێكیان دەڵێت پیاوەكەم رزقی ماڵ و منداڵ پەیدا دەكات، ئەگەر سكاڵام لەسەر تۆمار كرد و گیرا، كێ‌ منداڵەكانم بەخێوبكات؟

یەكێكیان دەڵێت سكاڵام لەسەر مێردەكەم تۆمار نەكرد، چونكە دەترسام تەڵاقم بدات. یان یەكێكیان دەڵێت ناتوانم لە مێردەكەم جیاببمەوە، چونكە منداڵەكانم لەدەست دەچن. بێ‌ ئاگا لەوەی كە بەپێی یاسا ئەو منداڵانە تاوەكو تەمەنی 18 ساڵی لەلای دایكیان دەمێننەوە.

گرفتێكی دیكە كە وا لە ئافرەتان دەكات سكاڵا تۆمار نەكەن، ترسە لەوەی كەسوكاریان پشتیان تێبكەن، زۆرجار ئافرەتان كە كێشەی خۆیان بۆ دایك و باوك و خوشك و براكانیان باس دەكەن، خێرا پێیدەڵێن نابێ‌ جیاببیتەوە، یان پێیدەڵێن جیاببەوە، بەڵام رازی نین "منداڵی

یەریڤان سەعید
نامە ئاشكرابووەكەی ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بەڵگەیەكی تەندروستی ناهاوسەنگیی هێزی گفتوگۆكان پیشان دەدات لەنێوان باشووری كوردستان و توركیا. ئەوانەی كە عوزر بۆ توركیا دەهێننەوە، دەڵێن توركیا وڵاتێكی گەورەی گرنگە، تاكە دەروازەی هەرێمی كوردستانە بۆ دەرەوە، توركیا یەكێكە لە ئەندامانی گرووپی 20 و ئەندامی ناتۆیە و لەڕووی دانیشتووانەوە زیاتر لە 13 هێندەی هەرێمی كوردستانە.

ئەمانەی سەرەوە هەموو راستن و لە كۆنەوە گوتراوە كە هێز یەكلاكەرەوەی جەنگەكانە. لە 400 ساڵ پێش زاینەوە مێژوونووسی یۆنانی سیۆسیدید بە درێژی باسی گرنگیی هێزی كردووە كە دواتر بوو بە بناغەی بیری ریالیزمی زانستە سیاسییەكان. بەڵام ئایا جەنگ هەمیشە دەربارەی هێزە؟ ئەگەر هێز ببێت دەتوانی بیبەیتەوە؟

وەڵامی ئەم پرسیارانە پێویستیان بە شرۆڤەكردنی درێژ و زۆر هەیە كە باسی ئەم نووسینە نییە. بەڵام نموونە زۆرن لە چەند دەیەی رابردوودا كە بەهێز هەمیشە نایباتەوە و هێز بەتەنیا یەكلاكەرەوەی جەنگەكان نییە. ئەگەر ئەمە بە دروست بزانین، دەتوانین بڵێین لە كاتی گفتوگۆشدا، ئەو لایەنەی بەهێزترە لەڕووی ئابووری و سەربازییەوە، مەرج نییە، ئەنجامی گفتوگۆكان بەلای ئەودا بشكێتەوە و ئەو لایەنەی لاوازترە دەتوانێت پێگەی گفتوگۆكانی خۆی بەهێز بكات بەپێی ئەو بارودۆخەی كە تێیدایە، بەڵام ئەمەش مەرجی

زریان رۆژهەڵاتی

لە ماوەی كەمتر لە دوو دەیەی رابردوودا، دوو جەنگی گرنگ رێگایان بۆ گۆڕانكاریی گەورە لە عێراق خۆش كرد، ئەوانیش: جەنگی 2003 و جەنگی داعش بوون. جەنگی یەكەم عێراقی گۆڕی، بەڵام ناسەقامگیری كرد. بە ئەگەری زۆر، جەنگی دووەمیش باری ناسەقامگیری عێراق بەلایەكدا دەخات و ئایندەی دیاری دەكات. چۆن دەركەوتنی "داعش" گۆڕانكارییەكی گەورەی لە سیاسەتی ناوخۆیی عێراق و سیاسەتی نێودەوڵەتیدا دروست كرد، كۆتایی جەنگەكەیشی دەتوانێت خاڵێكی وەرگۆڕان دروست بكات.

عێراقی دوای داعش لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا

تەراتێنی چەكدارەكانی داعش وەك "دەوڵەت"ێكی بێ سنوور، لە نێوان سووریا و عێراق نیشانەی نزیكبوونەوەی كۆتاییەكانی سایكس-پیكۆ بوو. كاتێك داعش وەك ئەكتەرێكی تەگەرەساز بۆ سیاسەتی نێودەوڵەتی، قەڵەمڕەوی سەرزەمینی لە عێراق و سووریا بەدەست هێنا، رێگای بۆ كاریگەری و دەستوەردانی سیاسی و سەربازیی وڵاتانی دەرەوە لە عێراق خۆش كرد و دوای ئەوەش سوپای ئەمریكا كە 2011 عێراقی جێهێشتبوو، جارێكی دیكە گەڕایەوە. لەلایەكی دیكەوە، ئێران لە تەنیشت كاریگەری و نفوزی سیاسیدا، وجودی سەربازییانەی خۆی لە عێراق راگەیاند و توركیا لە ملی باكوورەوە هێزی سەربازیی رەوانەی باشیك كرد. ململانێی سیاسی لە نێوان توركیا- عێراق و توركیا- ئێران گەیشتە لوتكە و رەجەب تەیب ئەردۆغان، حەشدی شەعبی بە كاركردن بۆ بەرژەوەندیی"فراوانخوازیی فارسی" لە مووسڵ تاوانبار كرد. هاوكات لەگەڵ

عارف قوربانی

^{ئێران دەوڵەتێكی خاوەن كاریگەریی ئێجگار گەورەیە لە ناوچەكەدا بەگشتی و رۆڵێكی میحوەریی یەكلاكەرەوە دەگێڕێت لە كێشە و ناكۆكیە هەرێمایەتی و كێشە ناوخۆییەكانی وڵاتە هەرێمییەكاندا. بە ئەندازەی ئەمریكا وەك گەورەترین زلهێزی دونیا، رەوایەتی بە پەلهاویشتن و دەستوەردانەكانی داوە لە كێشە و ململانێی وڵاتاندا. لە سەرزەمینی وشكانی و لە ئاو و ئاسمانەوە دەستی خستووەتە ناو كێشەكانی ناوچەكەوە.} لە رێگەی وشكانییەوە دەستی گەیشتووە بە كێشەكانی پاكستان و ئەفغانستان، توركمانستان و ئازەربایجان و ئەرمەنستان و توركیا و عێراق و هەرێمی كوردستان. لە سنوورە ئاوییەكانەوە گەیشتووە بە عومان و قەتەر و بەحرەین و كوێت و بەسەر وڵاتانی تریشدا گەیشتووەتە ناو سووریا و یەمەن و لوبنان. وڵاتێكە خاوەن ئابوورییەكی بەهێز و خەریكی تەونی جاڵجاڵۆكەیی بەرژەوەندییە ئابوورییەكانیەتی لەگەڵ رووسیا و چین و هیندستان.

^{لەڕووی سەربازیشەوە لەلایەك پەرە بە توانای بەرهەمهێنانی تەكنەلۆجیای سەربازی دەدا و شانبەشانی ئەوەش خەریكی گەشەپێدانی توانا مرۆییە سەربازیەكانیەتی، تەنانەت نەك تەنیا لە ئاستی ناوخۆی ئێران، بەڵكوو سوود لە توانای مرۆیی وڵاتانی تریش دەبینێت لە پێكهێنانی لەشكری گیانفیدا بۆ بەهێزكردنی سوپاكەی. ئێستا لەناو لەشكرەكانی ئێران لە سووریا، لەیەك یەكەدا ئێرانی و ئەفغانی و عێراقی و سووری و لوبنانی پێكەوە دەجەنگن.}