هه‌ريه‌ك له كوده‌تا سه‌ربازييه‌كه‌ى ساڵى 1960 و ده‌ستوورى كوده‌تاچييه‌كان له ساڵى 1961، كاريگه‌رييه‌كى گه‌وره‌يان هه‌بوو له‌سه‌ر ده‌ركه‌وتنى "ئيسلامى سياسى" له‌سه‌ر گۆڕه‌پانى سياسى و رۆشنبيرى توركيا، به‌ڵام به گوتارى جياواز.
ئه‌مه‌ى خواره‌وه پوخته‌ى توێژينه‌وه‌يه‌كى تارق عه‌بدولجه‌ليله كه له ژێر ناونيشانى "كاريگه‌رى كوده‌تاى سه‌ربازى له‌سه‌ر ئيسلامى سياسى له توركيا، توركياى ئيخوانيى و ئێستا و داهاتووى پارتى داد و گه‌شه‌پێدان"، له شوبات – فێبرايه‌ى 2014، سه‌نته‌رى ئه‌لمسبار بۆ توێژينه‌وه ده‌ريكردووه.
يه‌كه‌م كوده‌تاى سه‌ربازى كه ده‌سته‌بژێرى توركيا له ساڵى 1909 دژى دواهه‌مين خه‌ليفه‌ى خه‌لافه‌تى عوسمانى سوڵتان عه‌بدولحه‌ميدى دووه‌م ئه‌نجاميان دا بووه سه‌ره‌تاى كوده‌تا سه‌ربازييه‌كانى توركيا.
كوده‌تاچييه‌كان، سوڵتانيان له ده‌سه‌ڵاته‌كانى داماڵى، كه‌وتنه بۆسه‌نانه‌وه و زنجيره‌يه‌ك كارى غافڵكوژكردن و كرده‌وه‌ى تێكده‌رانه‌يان له سنوورى قه‌ڵه‌مڕه‌وى عوسمانى ئه‌نجامدا.
به‌و شێوه‌يه، "ئه‌فسه‌رى سياسى" زاڵبوو به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتى خه‌لافه‌تدا.
ئه‌و سه‌ركێشه‌ييه‌ى ئه‌فسه‌ره سياسييه‌كان وايكرد، له شه‌ڕى يه‌كه‌مى جيهانييدا، سوپاى عوسمانييه‌كان تێكبشكێت و سوپاكه به‌ره‌و ئه‌سته‌نبوڵ پاشه‌كشێ بكاته‌وه. له‌گه‌ڵ به‌ستنى رێككه‌وتننامه‌ى ئاگربه‌ستى ناسراو به ئاگربه‌ستى مۆندروس 1918، ئه‌و سوپايه به ته‌واوى خۆى دايه ده‌سته‌وه.
له نێوان ساڵانى 1920 – 1922، هه‌ريه‌ك له مسته‌فا كه‌مال و ژماره‌يه‌ك له به‌رپرسانى سوپا، "بزوتنه‌وه‌ى به‌رگرى نيشتمانى"يان پێكهێنا.
ئه‌وان شه‌ڕيان دژى سوپاى داگيركارى روس و به‌ره‌ى سه‌ركه‌وتووى شه‌ڕ، ده‌ستپێكرد و توانيان ئه‌نادۆڵ و ئه‌سته‌نبوڵ بگرنه‌وه.
مسته‌فا كه‌مال، كه دواتر به "ئه‌تاتورك" واته "باوكى تورك" ناسرا، توانى بڕوا به هاوڕێكانى بهێنێت، كه له يه‌ك كاتدا هه‌م وه‌ك ئه‌فسه‌رێكى سه‌ربازى و هه‌م وه‌ك كه‌سايه‌تييه‌كى سياسى رۆڵ له شانۆى سياسى توركياى نوێدا ببينێت.
سوپا رۆڵێكى به‌رچاوى هه‌بوو، له گه‌ياندنى كه‌مالييه‌كان بۆ سه‌ر ده‌سه‌ڵات و جێپێ قايمكردنيان، به جۆرێك سوپا خۆى بووه ئامرازێك به‌ده‌ست كه‌مالييه‌كانه‌وه بۆ دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌ته عه‌لمانى و نه‌ژادپه‌رسته توندڕه‌وه‌كه‌يان.
دواى سه‌ركه‌وتنى كه‌مالييه‌كان، مسته‌فا ئه‌تاتورك، وتارێكى خوێنده‌وه و تێيدا وتى: "ئێستا شه‌ڕى راسته‌قينه ده‌ستيپێكرد"، مه‌به‌ستى له‌و رسته‌يه، چه‌سپاندنى ئه‌و ئايدۆلۆژيا نه‌ژادپه‌رستييه بوو، كه له بيروهۆشيدا ره‌نگى گرتبوو.
سوپا له‌و نێوه‌دا بووه ئامرازێك به‌ده‌ست كه‌مال ئه‌تاتوركه‌وه و له رێگه‌ى ئه‌و سوپايه‌وه به ئاگر و ئاسن كه‌وته وێزه‌ى نه‌ياره ناوخۆييه‌كان و تواندنه‌وه‌ى كه‌سايه‌تى نه‌ته‌وه نا توركنه‌ژاده‌كانى سنوورى وڵاته‌كه‌ى.
رۆڵى سوپاى توركيا له ماوه‌ى ده‌سه‌ڵاتدارێتى مسته‌فا كه‌مالدا (1923 - 1938) رۆڵێكى مه‌قاش ئاسا بوو، واته سوپاكه وه‌ك مه‌قاشێك به‌ده‌ست ئه‌تاتوركه‌وه بوو، ئه‌و چى ويستبا سوپا ئه‌وه‌ى ده‌كرد.
هه‌ر له رووخاندنى خه‌لافه‌ت، كوشتنى نه‌ياره‌كان، سه‌ركوتكردنى راپه‌رينى كورده‌كان، دامه‌زراندنى دادگاى سه‌ربازى بۆ دادگاييكردنى نه‌يارانى سياسى، گۆڕينى ناسنامه‌ى توركيا له ئيسلامييه‌وه بۆ عه‌لمانى، گۆڕينى رووگه‌ى توركيا له خۆرهه‌ڵاته‌وه بۆ خۆرئاوا، سه‌پاندنى كلتوورى خۆرئاوايى، قه‌ده‌غه‌كردنى سروته ئاينييه‌كان له بانگدانه‌وه تا هه‌موو درووشمه ئاينييه‌كانى ديكه، ئه‌و سوپايه به زه‌برى هێز كارى بۆ كردن.
له 1935 دواى كۆتايهاتنى ئه‌ركه قورسه‌كانى سوپا، مسته‌فا كه‌مال به ده‌ركردنى ياسايه‌ك، سوپاى وه‌ك "پارێزه‌رى كه‌مالييه‌ت" ناوبرد و ئه‌ركى پاراستنى سيستمى سياسى وڵاتى پێسپارد.
به گوێره‌ى ياساى "ئه‌ركه ناوخۆييه‌كانى سوپا"، وه‌ك له مادده‌ى 34 دا هاتووه، "سوپاى توركيا به‌رپرسى ياساييه له پاراستنى توركيا به رێگه‌ى سه‌ربازى، سوپا بۆى هه‌يه ده‌ست له كاروبارى سياسى وڵات وه‌ربدات، ئه‌گه‌ر بۆى ده‌ركه‌وت مه‌ترسى له‌سه‌ر سيستمى سياسى و كۆمارى و عه‌لمانيه‌تى توركيا هه‌يه".
له ده‌ورانى ئه‌تاتوركدا پارتى سه‌ركرده، يه‌ك پارتى، له 1923 تاوه‌كو 1945 پرۆگرامى سياسى ده‌وڵه‌تى توركياى عه‌لمانى داده‌ڕشت. ئه‌و پارته‌ش، پارتى گه‌لى كۆمارى بوو.
ئه‌و پارته وه‌ك بناغه‌دانه‌رى ده‌وڵه‌ته عه‌لمانييه‌كه، خۆى كردبووه حزبى ده‌وڵه‌ت. رێگه‌ى به دامه‌زراندنى هيچ پارت و لايه‌نێكى سياسى ديكه نه‌ده‌دا.
رووگه‌ى كه‌مالييه‌كان، له ئاستى ده‌ره‌وه كه خۆرئاوا بوو، فشارى خسته سه‌ر ده‌سه‌ڵاتى كه‌مالييه‌كان بۆ ئه‌وه‌ى رێگه بده‌ن حزب و لايه‌نى سياسى ديكه له گۆڕه‌پانى سياسى توركيا ده‌ركه‌ون.
له‌گه‌ڵ كرانه‌وه‌ى ده‌روازه‌ى درووستكردنى پارت و رێكخراوى سياسى، له ماوه‌يه‌كى كه‌مدا، 24 لايه‌نى سياسى نوێ له گۆڕه‌پانى سياسى توركيا بۆ كێبڕكێ كردن له‌گه‌ڵ پارتى گه‌لى كۆمارى توندڕه‌وى نه‌ژادپه‌رستى تورك ده‌ركه‌وتن.
تا ئه‌و كاته هێزه ئيسلامييه‌كان له گۆڕه‌پانه‌كه‌دا ده‌رنه‌كه‌وتبوون و لايه‌نگرانى هزرى ئيسلامى له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا بوون، پشتيوانى له به‌هێزترين لايه‌نى نه‌يارى پارتى گه‌لى كۆمارى بكه‌ن.
به‌و شێوه‌يه له قۆناغێكدا، ئيسلامييه‌كانى توركيا كه وه‌ك شانه‌ى نوستوو بوون، پشتيوانيان له به‌رهه‌ڵستكارى پارتى گه‌لى كۆمارى واته پارتى ديموكراتى و رێبه‌ره‌كه‌ى عه‌دنان موندريس كرد.
پارتى ديموكراتى، بۆ به‌ده‌ستهێنانى پشتيوانى ئيسلامييه‌كان، به‌رده‌وام كارى بۆ ئه‌وه ده‌كرد، فشار له‌سه‌ر ئيسلامييه‌كان كه‌مبكاته‌وه و ئازادى ئه‌نجامدانى سروت و درووشمه ئاينييه ئيسلامييه‌كانيان بۆ فه‌راهه‌م بكات.
له دواى وه‌رگرتنى ده‌سه‌ڵاته‌وه له ساڵى 1950 ئه‌و پارته له‌سه‌ر به‌رنامه‌كه‌ى خۆى بۆ هێنانه‌پێشه‌وه‌ى ئيسلامييه‌كان و كرانه‌وه به رووى ئيسلامييه‌كاندا به‌رده‌وام بوو.
عه‌دنان موندريس، هه‌رچه‌نده له سێ هه‌ڵبژاردنى يه‌ك له دواى يه‌ك توانى حوكمڕانى بكات، به‌ڵام دواجار له 1960 له لايه‌ن كه‌مالييه‌كان و ژه‌نه‌راڵه ئه‌تاتوركچييه‌كانه‌وه كوده‌تاى له دژ كرا و له‌سه‌ر كار دوورخرايه‌وه.
له ساڵى 1946ه‌وه توركيا رێبازى فره‌يى سياسى (پلۆراليزمى) گرته‌به‌ر، له‌و كاته‌وه ده‌سته‌بژێرى ئيسلامى له توركيا كه‌ڵكه‌ڵه‌ى لێكۆڵينه‌وه له ديموكراتيه‌ت و گونجاندنى له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانى ئاينى ئيسلاميان كه‌وته سه‌ر.
به ده‌رچوونى پارتى ديموكراتى له هه‌ڵبژاردنه‌كانى ساڵى 1950 و پاشان بردنه‌وه‌ى له هه‌ڵبژاردنى 1954 و دواتريش سه‌ركه‌وتنه‌وه‌ى له هه‌ڵبژاردنى 1957، بووه سه‌ره‌تايه‌كى نوێ له كارى ئيسلامييه‌كان و زياتر ئه‌و باوه‌ڕه‌يان لا درووست بوو، كه ده‌گونجيت له رێگه‌ى ئامرازه‌كانى سيستمى ديموكراتييه‌وه، هێزێكى ئيسلامى چانسى خۆى تاقيبكاته‌وه و كار بۆ گرتنه ده‌ستى ده‌سه‌ڵات بكات.
له‌و سه‌رده‌مه‌دا ره‌وتى ئيسلاميى له توركيا و هێزه ئيسلامييه‌كان به گشتى دابه‌شبوو بوون به‌سه‌ر چه‌ند قوتابخانه‌يه‌كى هزرى و كرده‌يى جياجيادا.
له‌وانه، قوتابخانه‌ى ته‌سه‌وف، كه له سه‌رووى هه‌موويانه‌وه ته‌ريقه‌تى نه‌قشبه‌ندى بوو، كۆمه‌ڵى شێخ سلێمان حلمى توناخان، كه ئه‌ميش نزيكى قوتابخانه‌ى ته‌سه‌وف بوو، كۆمه‌ڵى قوتابيانى نوور، كه رێبه‌ره‌كه‌يان مه‌لا سه‌عيدى كوردى (به‌ديعولزه‌مان سه‌عيدى نورسى) بوو، ئه‌م كۆمه‌ڵه زياتر به بزوتنه‌وه‌ى په‌يامه‌كانى نور ناوده‌هێنرا. هه‌روه‌ها ژماره‌يه‌ك له رۆشنبير و كه‌سايه‌تى ئاينى ديكه له گۆڕه‌پانه‌كه‌دا ديار و به‌رچاو بوون.
له‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌توانين بڵێين، ره‌وتى ئيسلامى خاوه‌نى گوتارێكى سياسى تايبه‌ت به خۆى نه‌بوو، ئه‌مه‌ش هۆيه‌كه‌ى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پرسه‌كانى په‌يوه‌نديدار به ناوه‌ندى كۆمه‌ڵايه‌تى و سياسى ئه‌و كاته‌ى توركياوه.
ره‌وته ئيسلامييه‌كان زياتر كاريان له‌سه‌ر پرسه روحى و په‌رستشه خودييه‌كان ده‌كرده و كه‌متر ده‌پرژانه سه‌ر خه‌ريكبوونيان به كارى سياسى و حزبييه‌وه.
به‌ڵام كوده‌تاى ساڵى 1960 و دانانى ده‌ستوورى 1962 به شێواز و گوتارى جياواز كاريگه‌رى كرده سه‌ر ره‌وته ئيسلامييه‌كان و بووه سه‌ره‌تايه‌ك بۆ هاتنه‌پێشه‌وه‌ى بزوتنه‌وه‌ى ئيسلامى بۆ سه‌ر گۆڕه‌پان و شانۆى سياسى له توركيا.
كوده‌تاى 1960 ره‌وته ئيسلامييه‌كانى تووشى شۆك كرد و ئه‌وانه‌ى ناچار كرد، جارێكيديكه پرسى گونجان و كاركردن له‌گه‌ڵ ئامرازه‌كانى ديموكراتى بخه‌نه‌وه به‌ر باس.
ئه‌و باسوخواسانه درێژه‌يان نه‌كێشا و به گه‌ڕانه‌وه‌ى ژيانى په‌رله‌مانى له ساڵى 1962، بۆ جارێكيديكه، ره‌وتى ئيسلامى پشتيوانى خۆى بۆ "پارتى داد" ده‌ربڕى، كه سه‌ركرده‌كانى پارتى ديموكراتى هه‌ڵوه‌شاوه دايانمه‌زراند.
له هه‌ڵبژاردنى 1965 دا، بزوتنه‌وه‌ى نور، ئه‌وپه‌ڕى پشتيوانى خۆى بۆ پارتى داد و رێبه‌ره‌كه‌ى سلێمان دميرڵ ده‌ربڕى.
به‌ڵام پشتيوانييه‌كه‌يان به هه‌ده‌ر چوو، چونكه كه دميرڵ سه‌ركه‌وتنى به‌ده‌ستهێنا، ره‌تيكرده‌وه، به‌شدارييان پێبكات له پرۆسه‌ى سياسى وڵاتدا. پاساوى دميرڵ ئه‌وه بوو، له "حكومه‌تدا نوێنه‌رايه‌تييان ده‌كات".
لێره‌وه، سه‌رمايه‌دار و خاوه‌نكار و بازرگانه ئيسلامييه‌كان كه‌ڵكه‌ڵه‌ى نوێنه‌رايه‌تيان له ده‌سه‌ڵاتدا كه‌وته سه‌ر، به‌و پێيه‌ى هه‌ستيان به‌وه كردبوو، كه عه‌لمانييه‌كان هه‌موو جومگه‌يه‌كى ژيانى ئابوورى و سياسى و بازرگانى وڵاتيان قۆرغكردووه. كه‌واته ئه‌وانيش پێويستيان به نوێنه‌رانێك هه‌بوو، تاوه‌كو به‌رگرى له به‌رژه‌وه‌ندييه ئابوورييه‌كانيان بكات.
ئه‌و هۆكارانه و هۆكارگه‌لێكى ديكه، وايانكرد، ره‌وتى ئيسلامى به‌ره‌و شانۆى سياسى وڵات په‌ل بكوتێت و يه‌كه‌م بزوتنه‌وه‌ى ئيسلامى سياسى له‌سه‌ر ده‌ستى محه‌ممه‌د زاهيد قوتقوى يه‌كێك له كه‌سايه‌تييه‌كانى ته‌ريقه‌تى نه‌قشبه‌ندى به ناوى كۆمه‌ڵى "ئه‌سكه‌نده‌ر پاشا" هاته مه‌يدانه‌كه‌وه.
س: ميديڵ ئيست اونلاين
(أ.ر)
08/04/2014
