^{مێژوی ڕۆژی جیهانی ژن هاوکاتە لەگەڵ خەباتی سیاسی و کۆمەڵایەتی دژی هەڵاواردنی ڕەگەزی و جنسی و چەوسانەوەی چینایەتی. ئەم ڕۆژە ڕۆژی هاوپشتیە بۆ خەبات لە پێناو بەدیهێنانی مافی یەکسان و هەلو مەرجی باشتر لە ژیانی ژناندا.
هۆکاری دیاری کردنی ڕۆژی هەشتەمی مارچ وەک ڕۆژی جیهانی ژن، ڕێز لێنان بو لە بیرەوەری خەباتی ژنانی کرێکاری کارگەی ڕستنی شاری نیۆیۆرکی ئامریکا لە ساڵی ١٨٥٧.
هەلومەرجی دژواری کاری تاقەتپڕوکێن و هەقدەستی کەمی کرێکارانی ژن، کە لە کۆتایی سەدەی ١٩ و سەرەتای سەدەی ٢٠ لە وەڵاتانی خاوەن پیشەسازی شانبەشان لەگەڵ پیاوان هاتبونە بازاڕی کارەوە، ئەوانی ناچار دەکرد ناڕەزایەتی دەربڕن و بێنە کۆڕی خەباتی یەکسانی خوازیەوە چە بە شێوازی ڕێکخراوەیی مۆنەزەم یان نامۆنەزەم دژی ئەو چەوسانەوەیە.
لەم رۆژەدا کرێکارانی ژن لە کارگەیەکی چنین و ڕستن، دەستیاندایە مانگرتن بۆ نیشاندانی ناڕەزایەتی بەرانبەر بە هەلومەرجی دژواری ئیش و خراپی هەقدەستیان. بیرەوەری ئەم مانگرتنە لە لای کرێکارانی ئەم بەشە}

^{مۆحسێن ئەڵاوەیسی}

^{بەشی یەکەم}

 ^{"بێڵن دانا" وه‌کوو یەکێک لە که‌وناراترین جێژن و کۆنەئایینه‌کانی گەلی کوردە
له‌ ڕاستیدا "بێڵن‌ دانا" چه‌شنی زۆربه‌ی جێژن و ئایینه‌ که‌وناراکان، میراتی باب و باپیرانه. له‌و نێوه‌دا "بێڵن‌ دانا" یه‌کێکه‌ لەو داب‌ونه‌ریته‌ کەو‌نارایانه‌ که لانی‌که‌م مێژووی دەگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سێ هەزار ساڵ به‌ر له‌ ئێستا و تایبەتمەندییه‌کانی ئەو جێژنه زۆر گرینگ، زیندوو و به‌ ڕێژه‌ی ئه‌و سه‌رده‌می، پێشکەوتووانە بووه‌. بێڵن‌ دانا لە چاو زۆربه‌ی جێژنه‌ نەتەوەیی و مەزهەبییه‌کانی تر ڕه‌گاژۆی کردووه‌ته‌‌ نێو هه‌ناوی تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی میللی کورده‌وه.‌ ئەو جێژنه ئێوارەی سێسەد و بیست‌ و یەکەمین ڕۆژی ساڵ یان چل‌ و پێنجەمین ڕۆژی وه‌رزی زستان (‌١٥ی ڕێبەندان) بەڕێوه دەچێ.}

^{✍️ به‌م تێبینییانه‌وه‌ و به ڕوانینێکی نوێ بۆ "بێڵن‌ دانا" به‌ش به‌ حاڵی خۆم هه‌موو هه‌وڵم ئه‌وه‌یه‌ ئەو جێژنە جوانه دیسان بەو شێوەی که له ڕابردوودا له‌م‌ ناوچە و هه‌رێمه‌دا باو بووه‌ و بە ڕێوە چووه، زیندوو بێته‌وه و له‌و ڕێیه‌وه‌ به‌شێکی دیار و به‌رچاوی که‌لتوور و داب‌ونه‌ریته‌ ڕه‌سه‌نه‌کانمان مه‌ترسیی فه‌وتانی له‌سه‌ر بڕه‌وێته‌وه‌. دیاره سامانی سه‌ره‌کیی هه‌ر نەتەوه‌یەک که‌لتوور و ڕه‌سه‌نایه‌تی و هه‌موو ئه‌و داب‌ونه‌ریت و ڕێوڕه‌سمانه‌ن که‌ له‌ هه‌ناوی مێژوو هه‌ڵقوڵیون و له‌ ڕاستیدا و به‌ پێی ژیانی هاوبه‌شی و به‌کۆمه‌ڵی مرۆڤ، فه‌وتانی هه‌ر به‌شێکی، به‌گشتی فه‌وتان و تێداچوونی به‌شێک له‌ که‌لتووری مرۆڤ و هه‌موو کۆمه‌ڵگاکانی ئینسانییه‌؛ که‌ وابوو له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه، ‌پاراستنی هه‌ر به‌شێکی، پارێزگارییه‌ له‌ که‌لتووری جیهانی‌.
جێی ئاماژه‌یه‌ که‌ مرۆڤ لە ڕه‌وتی به‌ڕێوه‌چوونی "بێڵن‌ دانا" ڕاسته‌وخۆ پێوەندی به‌ خوداوه‌ ده‌گرێ و ئه‌و خاڵه‌ ده‌کرێ وه‌کوو جیاوازی و تایبه‌تمه‌ندییه‌کی "بێڵن‌ دانا" بێته‌ ئه‌ژمار. له‌ ڕه‌وتی به‌ڕێوه‌بردنی "بێڵن‌ دانا"، وه‌کوو}

نەبەز جەمال

^{شەڕی بردنەوەو بەرژەوەندی زلهێزەکان، جەنگی سارد و ململانێ دوورەکانی تێپەڕاند، ئێستا خاڵی یەکلابوونەوەی دۆخەکەیان گەیاندە سەر سنور و دەرگای ماڵەکانی خۆیان!.}

^{بۆ بردنەوەو زاڵبوون بەسەر شەڕەکەو دورخستنەوەی سنگەرەکان لەخۆیان، شوێن سنگەرەکانیان دابەشدەکەن بەسەر تەواوی ئەو جێگایانەی کە پێشتر خاڵی بەرکەوتن و ململانێیان بوون.}

^{بێگومان وڵاتانی داگیرکاری کوردستان و هەرێمی کوردستانیش شوێن بەرکەوتن و بەرکەوتەی بەرژەوەندی سیاسی و بازرگانی و سەربازی زلهێزەکانی ناوچەکەن، جا بە جۆری ڕاستەوخۆ بووبێت یان ناڕاستەوخۆی دەستاودەست.}

^{لە ئێستادا ئەستەمە بتوانرێت کاردانەوەو دەرخستەی زیان و دەستکەوتەکانی ئەم جەنگە دیاریبکرێت و بزانرێت بەرژەوەندییەکانیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوین و ئەم ناوچەیە دەگەن بە کوێ.}

^{گەر ڕاستگۆیانەش قسە بکەین دەزانین کە بەداخەوە کورد لەو ئاستە هۆشیاریە سیاسیە گەورەیەدا نییە لێکدانەوەی وورد و زانستی خۆی بۆ ئەم دۆخە هەبێت جگە لە بینینی شێوە گشتیی دۆخەکەو، بیستنی کەمە زانیاریەکی وەرگیراو لەو دۆستە گوماناویانەی هەمیشە بونەتە مایەی شکست و دواخستنمان لە پرۆسە گشتییەکەو دووبارە بوونەوەی}

^{نووسەر: ئەسغەر زارع کەهنمویی
وه‌رگێر: مەنسوور عەزیزی}

^{وتووێژێکی تایبه‌ت له‌گه‌ل پرفسۆر جنوا اسپیترمه‌ن ،مامۆستای زمانناسی زانکۆی میشیگان.}

^{پێشه‌کی:}

^{ته‌نیا له‌ سالی 2000ی زایینی دا بوو که‌ مرۆڤ به‌ خۆی زانی و به‌ بیری پاراستنی میراتی مرۆڤایه‌تی که‌وت، ئه‌و میراته‌ی که‌ له‌ دووا سه‌ده‌کان به‌ هۆی دۆستگه‌لی به‌ره‌ کوژی و ره‌گه‌زپه‌رستی به‌ تالان رۆیشتبوو.}

^{21ی فوریه‌ رۆژی زمانی دایک نێولێندراوه‌ رۆژێک بۆ رێزگرتن له‌ باشترین ئایاتی ئافرێنه‌ر ته‌نیا 12 سال له‌ورۆژه‌ گه‌وره‌ مێژووییه‌ له‌ رێکخراوه‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتۆکان تێپه‌ر ده‌بێت.}

^{له‌و 12 ساله‌دا سه‌دان کتێب و هه‌زاران په‌خشان له‌ بابه‌ت مافی زمان و زمانی دایک نوسراوه‌ و به‌ داخه‌وه‌ ته‌نیا یه‌ک دانه‌ به‌ زمانی ئێرانی وه‌رنه‌گێردراوه‌ته‌وه. رۆژی جیهانی زمانی دایک به‌ زۆرینه‌ رووی له‌ ولاتانێک دایه‌ که‌ خاوه‌نی به‌ربلاوی و جۆراوجۆری زمانن که‌ به‌ وته‌ی جنوا اسپیترمه‌ن ئه‌و به‌ربلاویه‌ هۆی سروشتی و میراتی مرۆڤ و ده‌ستمایه‌ی کۆمه‌لایه‌تیه‌.}

^{ئه‌و وتووێژه‌ ده‌ستپێکێکه‌ بۆ هانا بردنێکی کورت بۆ ئه‌و خاله‌ که‌ رێزگرتن له‌ میراتی نه‌ته‌وه‌یی ته‌نیا له‌ راگرتنی که‌تیبه‌کان و نووشته‌ و نوسراوه‌ی سه‌ر قه‌بره‌ کۆنه‌کان نیه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ له‌ راگرتنی میراتێکی زیندووی به‌ ناوی زمانی دایکی هه‌موو گه‌لانی ئێران و هه‌موو زمانه‌ زیندۆکانی باو له‌ کوردی و فارسی و تورکی و عه‌ره‌بی و به‌لوچی و..... دایه‌.}

^{جنوا ئسپیترمەن لەو وتووێژە تایبەتێدا لە تەک شرۆڤە و روون کردنەوەی بایەخەکانی فێرکاری و زانست بە زمانی دایک، لە سیاسەتە}

فاتمە سەڵاح

^{زوان داڵگی ئەو زوانەس مناڵ لە باوانیەو هووکارەی بوود و هەرچەن وەگەر گەورەبۊینی زوانەێلتریش یای بگرێد هەر وە ئەو زوانە هۊیر لە چشتەێلە کەێد، "فێرمان براێدل" لە باوەت زوان داڵگی ئۊیشد: "ئەر نەتەوەیگ خریابۊیە ژیردەس باواجی مقیەتی لە زوان خوەیان بکەن، جۊر ئەوەس لە زندان زنەیی بکەن و کلیل زندانەگە وە دەس خوەیان بوود".}

^{لە مێژوو فرە زوانەێلیگ هەبۊین رووژانێگ باڵادەس بۊین زوان ئەرۆستۆکرات و چینەێل باڵا و پلەبەرزەێل بۊیە، خاوەن نوسین و هونەرەێل بەرز بۊینە باوجی لە رووژگار ئیسە لەناوچیە وە زوانیگ مردی دانریەد نمونەش ئەرا ئەو زوانەێلە زیادە لە گشتی ناودار و دیاتر زوان یۆناییە، لەوەر ئەوە بایەد وەرجە لەناوچین زوانەگە خوسەی بخوەێمن ریگری بکەێمن لە مردنی چۊنکە وەختیگ زوان بمرێ دی زنییەو ناکریەێد و وەیخاترە هەتا ڕووژێگ ئایەم خوەی نەناسێ و شانازی وە زوان و فەرهەنگ خوەی نەکەێد ناتوانێد هۊیچ کارێگ ئەڕا ناسنامەی خوەی بکەید.}

^{ئەر ئسفابکەێمن دۊینیمن زوان چەن لق و پەلێگ وەلی جیاو بۊیە ک وە زاراوەێل زوانەگە دانریەد، گەشەکردن و پتەو بۊین زاراوەێل راستەوخۆ کارکەێدە بان زوانەگە وەرەو وەردەم ئەوەدێ، لە زوان کوردیش}

^{(کورته خڕێگ لە مەڵوەن رەسەنایەتی وجوود )
موحسن ئەمینی}

^{«ئیمه هەم «گەوج»یم هەم کەورخ، گەوجیم چۊن خوەمان نیەناسیم، کەورخیم چۊن نیەوێریم خوەمان بناسیم. هۊچ بنیاێەمێگ ئەوقەره بوێر نیه وەگەرد خوەێا رۊەڕۊ بوود.» کیرکگورد
«ئەر خودا نەود ئجازەێ گشت کارێ هەس.» داستایوفسکی}

^{ئگزیستانسیالیسم شێوەێ تایبەتی بۊن بەشەره. فێعل existo و existereله زوان لاتین وه ماناێ «دراتن له...»، «ئڵاتن» و «سەرهەڵدان» هاتێه و له بووت فەلسەفیەو هاواتاێ بۊن و هەستی وه کار چوو. سارتر خوەێ ئۊشێ دو بڕ ئگزیستانسیالیست دیریم، ئگزیستانسیالیستەیل ئایینی جوور گابریل مارسل و کیرکگارد و یاسپرس، بڕ تریش ئگزیستانسیالیستەیل بێ‌خودا ک ئەو ژێر واجب ئەلوجود نیەچن، چۊ هایدگر و سارتر خوەێ و کامو و داستایوفسکی و ئەودۊاێ ئگزیستانسیالیستەیل ئەدەبی ک باسەیل و ختوورەیلێان وه شێوەێ چیروک و رۆمان خەنەو دەیشت، نه وه شێوەی داچنین باسەیل فەلسەفی. ئێ مەکتەبه له مینەی ماناێ وجوود و ژیان بەشەر گەردێد و له ئاکام، دەسکەفتێ}

^{هاوژین زیبا}

^{‎ئایا لە بەرامبەر ئاشتیدا دەبێت راستەوخۆ باس لە جەنگ و شەڕی دەستەو یەخە لە نێوان مرۆڤەکاندا بکەینەوە کە بە شێوەیەکی گشتی پیاوان بڕیاردەری جەنگ و ئاشتین لەسەر زەمین، ئەوەش لەسەر بنەمای داگیرکاری و فراوانکردنی سنوری جوگرافیاو دەسەڵات و نەتەوە؟}

^{لە تێپەربوون لە کۆمەڵگای سروشتی بۆ کۆمەڵگای دروستکراوی دەستی مرۆڤ سەرجەم ئەو بەها کەلتوری و کۆمەڵایەتی و ئابوورییانەی کە لە دەستی ژناندا هەبوون، پیاو لە ژێر دەستی ژن دەری کردن و خۆی کردە خاوەنیان.}

^{لە دوای کۆیلە کردنی ژن زیهنیەتی پیاوسالاری هەوڵیدا گروپ یان کۆمەڵە جیاوازەکانی مرۆڤایەتی و تەنانەت سروشتیش کۆنترۆڵ و کۆیلە بکات، چەوسانەوە و ستەمی چینایەتی لە سەردەمی فیۆداڵی و سەرمایەداری و ئیستای فینانس کاپیتاڵ دا قوڵتر دەبێتەوە.}

^{ئەگەر بمانەوێت لە واتای ئاشتی راستەقینە تێبگەین پێویست دەکات لە چۆنیەتی لادان لە ئاشتی کۆمەڵایەتی تێبگەین، ئەوەش بە کۆیلەکردنی ژن دەست پێدەکات، هەربۆیەش ناکرێت ئاشتی تەنها بە جەنگی سیاسەتی دەسەڵاتگرتنەدەست تێبگەین، بەڵکو گەڕانەوەی ئاشتی کۆمەڵایەتی و ژیانی مرۆڤایەتی بۆ ئازادی ژن دەگەڕێتەوە بۆ واتا ڕاستەقینەکەی.}

^{‎لە کاتێکدا جەنگێکی دروستکراوی مێژوویی لە نێوان هەردوو ڕەگەزی مرۆڤدا لە سەرەتاکانی شێوەگرتن و دەستپێکی دروستبوونی موڵکایەتی و دابەشکاری و دیاری کردنی ڕۆڵ و بەرپرسیارێتیان لە}

^{د. نەوشیروان حوسێن سەعید}

^{پێشەکی
بوونی ئاشتی و ئارامی لە کۆمەڵگەدا ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاریگەریی لەسەر ژیانی تاک بە تاکی خەڵک هەیە. هەربۆیە چۆنێتی بەدیهێنانی ئاشتی، بەردەوام جێی بایەخی گەورەی توێژەران و سکٶلەران بووە لە جیهاندا. لەم توێژینەوە کورتەدا، هەوڵەدەم چوارچێوەیەکی تیۆری بۆ چۆنێتی بونیادنان و بەدیهێنانی ئاشتی بخەمە ڕوو. بەشێوەیەکی گشتی پێنج قوتابخانەی فیکریی هەیە لەم بوارەدا کە بریتین لەقوتابخانەکانی'بەڕێوەبردنی ململانێ' و 'چارەسەری ململانێ' و 'گۆڕینی ململانێ' و'قوتابخانەی تەواوکاریی' و 'قوتابخانەی خیتابی بەدیل'.بۆ بەدیهێنانی ئاشتی، کاراکتەرە ناوخۆیی و دەرەکییەکان (جا تاکە کەس بن، یان ڕێکخراوە حکومی و ناحکومییەکان بن) بەزۆری سوود لە یەکێک لەم قوتابخانانە وەردەگرن. لە خوارەوە بە کورتی باس لە هەریەکێک لەو قوتابخانە فیکرییانە دەکەم.
قوتابخانەی بەڕێوەبردنی ململانێ
ئەم قوتابخانەلە ڕێگەی چەندین دەستپێشخەریی دیبلۆماسی جیاوازەوە هەوڵی کۆتای هێنان بە شەڕ دەدات. بەڕێوەبردنی ململانێ کۆنترین قوتابخانەی پەیوست بە بەدیهێنانی ئاشتیە کە زیاتر پەیوەندی بە دامەزراوەییکردنی ئاشتییەوە هەیە لە یاسای نێودەوڵەتیدا. ئەم قوتابخانە زیاتر تەرکیزی لەسەر دەستەبژێری سیاسی و سەرکردەکانە}

^{نووسه‌ر: مه‌حموود سه‌ریعولقه‌له‌م}

^{له‌ فارسییه‌وه‌: هۆمه‌ر نۆریاوی}

^{یەکەم: سەرچاوەی زۆربەی ئازار و دڵئێشانەکانی مرۆ دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە پێملی واقیع نابێت؛
دووەم: کەسە سەرکەوتووەکان هەڵگری دوو خەسڵەت و تایبەتمەندین: ئەهوەن و لێوبەبزەن؛
سێیەم: بە بێ بوردەباری بە خەونە مەزنەکانت ناگەیت؛
چوارەم: سێ شت هەرگیز ناشاردرێنەوە: خۆر،مانگ و ڕاستی؛
پێنجەم: زۆر دەست بە هەرا و زەنا مەکەن: باران ،ڕوان و شینبوونی گوڵی لێ دەکەوێتەوە نەک هەورەتریشقە؛
شەشەم: گوتنی ئەوەی متمانەم پێتە گەلێک گرینگترە لە وتنی تۆم خۆش دەوێت؛
حەوتەم: کاتێک خۆویستی نەمێنێت،ڕۆح ڕادەچڵەکێت؛
هەشتەم: هەرگیز لە جێبەجێکردن و ڕاپەڕاندنی کاری بچووک بۆ دیتران بێتاقەت و شەکەت مەبە؛
نۆیەم: کاتێک سەربردەی ژیانت دەنووسیتەوە،مەهێڵە پێنووسەکەت بکەوێتە دەست خەڵکانی تر؛
دەیەم: دەتهەوێت گۆڕان لە ژیانتدا دروست بکەیت،بیر و بۆچوونت بگۆڕە؛
یازدەهەم: ئازار،بەشێکی دانەبڕاوی ژیانە،بەڵام تلانەوە بەدەم ئازارەوە بەدەست خۆتە؛
دوازدەهەم: گەر کەسێک شادییت بۆ دەگوێزێتەوە،ئەتۆ پتر دڵی شاد بکە؛
سێزدەهەم: باشترین مامۆستات،دوایین هەڵەتە؛
چواردەهەم: ڕەنگە وشەکان ئاوێتەی درۆ بن،بەڵام کردار هەمیشە ڕاستگۆیە؛
پازدەهەم: مرۆ دڵگەشەکان بە دڵ و دەروونی خۆدا ڕادەگەن،کەچی مرۆ ناڕەزاکان لۆمەی}

^{مۆدەڕڕێس سەعیدی}

^کورتە

^{لەسەرەتاکانی سەدەی بیستەمی زایینیەوە کە ڕۆژهەڵات ناس و زمانناسە بیانییەکان ئاوڕیان لە کوردستان و کۆمەڵگای کوردی داوەتەوە، بیر و ڕای جیاوازیشیان لە بارەی هەورامان و هەروامیەکانەوە خستۆتە ڕوو. هەندێک لەم زمانناسانە هەورامییان بە زمانێکی سەبەخۆ و هەندێکیش بە زاراوەیەک لە کوردی زانیوە.
ئەوانەی کە هەورامییان بە زمانێکی سەربەخۆ داناوە، بێ سەرنجدان بەوەی کە ئەم زمانە لە درێژایی مێژوودا چی پێ گوتراوە، ناوی کوردیان لە زمانی هەورامی داماڵیەوە و هبە زمانێکی ناکوردی داویانەتە قەڵەم. لە ‌حاڵێکدا زمانناسەکان بۆیان نیە لە دەربڕینی ئاکامە زانستیەکانی لێکۆلینەوەکانی خۆیاندا چەمکە مێژووی و نەتەوەییەکان دەسکاری بکەن و بۆ دیاری کردنی ئەم چەمکانە دەبێ پشت بە مێژوو ببەسترێت. لەم نوسینەی خوارەوەدا بە ئاوردانەوە لەسەرچاوەیەکی تایبەت واتە کتێبی بدایەاللغه ی میرزا عەلی ئەکبەری وەقایێع نگار، شوناسی مێژووی زمانی هەورامی خراوەتە بەر باس و گفتگۆ و بەو ئاکامە گەیشتوین کە لەم سەرچاوەش وەک سەرچاوە مێژوویەکانی تر، زمانی هەورامی بە کوردی پێناسە کراوە. بۆیە ئەم شوناسە مێژوویە دەبێ لەلایەن زمانناسەکانیشەوە بەرچاو بگیرێت و تەنانەت ئەو زمانناسانەش کە هەورامی بە زمانێکی سەربەخۆ دەزانن، دەبێ بە کەڵک وەرگرتن لە چەمکی " زمانە کوردیەکان" ، زمانی هەورامیش لە ژێر شوناسی کوردبووندا پێناسە بکەن. لە ‌حالێکدا کە دەستەیەک لە زمانناسەکان بێ سەرنجدان بە شوناسی مێژووی زمانی هەورامی کە لە سەرچاوە مێژوپیەکاندا بەردەوام وەک کوردی پێناسە کراوە، چەمکە مێژووییەکانیان بە خواستی خۆیان}